زبان و گویش دلیجان (راجی)

زبان راجی زبانی است که مردم دلیجان بدان سخن می گویند.گویش دلیجانی(راجی،رایجی)بازمانده زبان باستانی ایران است.راجی،منسوب ومعرب ری است که به عبارتی به ری نسبت داده شده است.این واژه ازدو جزء راج وی شکل گرفته است ودر مکتب تاریخی گاه به صورت گویش <رازی>ازآن نام برده شده است.راج،معرب <راگ>است که درزبان پهلوی نام شهرری بوده است.

بقایای آن درمنطقه تیمره ازمناطق مرکزی ایران ودرشهرهایی چون دلیجان،نیمور،محلات،نراق،میمه،جوشقانقالی،وزوان،اذان وونداده صحبت می شده واکنون فقط درشهردلیجان بقایای بعضی لغات آن برجای مانده است.ریشه واژه های این زبان اززبان قوم مادها می باشد.

واژه های زبان راجی درمیان زبان های ایرانی باگویش های فارسی خویشاوند آشکارنیزدارد.این خویشاوندان درزبان فارسی وهمه گویش های فارسی بااندکی دگرگونی در آواها فراوان هستند.زبان های ارمنی یابلوچی وگیلکی نیشابوری ازنزدیکترین زبان ها به راجی هستند.

پیشینه تاریخی دلیجان

دلیجان درگذشته های بسیاردورشهربسیاربزرگی بوده است،باتوجه به نام دیلیگان وگویش مردم آن،باوربراین است که این شهرویاشهرک درزبان ساسانیان نیزوجودداشته وازجمله شهرهای مادبزرگ بوده است.شهردلیجان پس ازاسلام گاهی جزو اصفهان وگاهی درقلمرو حاکم قرارداشته وتابع منطقه جبال ویاعراق عجم بوده است ودرزمان صفویان جزقلمروعراق عجم بوده ،زیرا شاه عباسیان ایران رابه 5ایالت اصلی تقسیم شده بودکه دلیجان جزو قلمرو کمره،گلپایگان ومحلات قرار داشته است.

دلیجان دربین قرون 5و6هجری قمری اهمیت پیداکرده وبرجمعیت آن افزوده شده است واحتمالا درحمله مغولان وافغان هاآسیب جدی به آن واردگردیده وبه نحوی که به شدت ازجمعیت ووسعت آن کاسته شده است.

دلیجان تاقبل ازمغول قنات های بسیاری داشته است.هنگام یورش مغولان،مردم دلیجان مدت زیادی دربرابرآنان مقاومت کرده ومهاجمین رادربیرون ازدلیجان نگه داشته اند،اماهنگامی که مغولان ازتسخیردلیجان ناامیدگشته اند به اصفهان رفته،بانیروی بیشتری بسوی دلیجان بازمی گردند.مردم دلیجان که به این مسئله پی می برند،برای مقابله وگمراه کردن سپاه مغول وخالی بودن شهرازسکنه،به صورت گروهی به درون قنات هارفته وعده ای درکوه هامنتظرآمدن دشمنان بودندتابه محض حمله مغولان باغافلگیرکردن آنهاازچاه هابیرون آمده وبه آنهاحمله کنند.ولی هنگام ورودمغولان به شهر،صدای گریه کودکی دشمن رامتوجه وجودمردم درچاه هامی کندومغولان همه چاه هارا باخاک پرمی کنندومردمان رازنده به گورمی کنندوبه این گونه قنات ها خشک می شوند.

دردوران صفویان دلیجان فرصتی داشته تاویرانی هاوخرابی ها ی گذشته خودرا که ناشی ازحمله مغول وتیموربوده راترمیم نماید.

دلیجان ازنظروسعت درگذشته های دورشهری بسیاربزرگ بوده که دارای چهاردروازه به نام های «دروازه قلیون»،«دروازه شاه ولی»،«دروازه آتشکده»،«دروازه کاه وگندم»بوده است.دلیجان تابعدازسال ها که ازویرانی آن می گذشته است،همچنان اهمیت خودرا حفظ کرده جغرافیدانان نیزازبزرگی واهمیت آن یادکرده اند،که درزیر بدان ها اشاره می شود:

1.حمدالله مستوفی می گوید:دلیجان دراول شهروسط بوده است،طولش ازخالدات«فه م»وعرضش ازخط استوا«لع به»واین زمان خراب است وبیست پاره دیه داردودر نزدیک«جرباذقان»

2.یاقوت حموی درمعجم البلدان می نویسد:دلیجان شهرکوچکی است درنواحی اصفهان که آن رادلیکان می خوانند.

3.محمدالحسینی مجدالدین درکتاب «زینت المجالس»می نویسد:دلیجان شهروسط بوده واکنون قصبه ای است که قریب هزارخانه دراو باشد ودر قدیم بیست پاره دیه ازتوابع اوبوده است.

شهردلیجان تاشصت سال پیش به صورت چندقلعه به اسامی زیر بوده است:

قلعه سیدها،قلعه بکی ها،قلعه آقابزرگ،قلعه باباعلی،قلعه سرخی ها؛که بعدازروی کارآمدن رضاپهلوی دیوارقلعه هاازبین رفته.دراین اواخردلیجان دارای هشت محله به نام های زیر بوده است:

درشمال:گاره 

درغرب:سادات وبیکی ها

درشمال شرقی وشرق:باغ پنبه ومیان ده

درجنوب شرقی :محلات،محمدشاه وقنات شهرداری.

درتمام نقاط نام برده شده آجروتک سفال های زیادی تاکنون اززیرخاک بیرون آمده است.گفته های مردم نیزدلیلی براثبات این ادعاست وآنچه راکه اکثرمردم سینه سینه برای یکدیگرنقل کرده انداین است که اگربزغاله ای برپشت بام خانه ای می رفته،چون خانه هابه یکدیگرمتصل بوده اندازاین بام به بام دیگری می رفت تادر نیمور واقع در15کیلومتری جنوب غربی دلیجان به پایین می آمده است.

آثاروشواهدی که دراثبات این موضوع می توان آورداین است که به استثنای قنات های زیادی دردرون وبیرون شهر،دوجوی آب خارج ازمنطقه دلیجان واردمی شده است.یکی ازحوال نیمورازکنار راه آسفالته دلیجان به محلات وارد منطقه می شده است.

همچنین چشمه بزرگی درحوالی کوه کاه وگندم وجودداشته که آب بسیاری ازآن بیرون می آمده وچشمه ای ازغارچال نخجیرفعلی بیرون می آمده که همه آب هاجهت شرب وکشاورزی بوده است.

شواهددیگراین که درمنطقه جنوب شرقی دلیجان آثارسفال ها،خمره هاوآجرهای بسیارزیادی دراین منطقه وآب انباری درشمال شرقی شهرنشان دهنده بزرگی شهردرگذشته می باشد.

عواملی که باعث ویرانی شهردلیجان ودرکتاب«تاریخ وفرهنگ دلیجان»نوشته حسین صفری به آنها اشاره شده است می توان موارد زیررا نام برد:

1.سیل گیربودن

2.یورش ولشکرکشی ها

3.حمله افغان ها

4.کم شدن آب وقحطی

1)سیل گیر بودن:چون شهردلیجان درزمینی هموارواقع شده ورشته کوه هایی درشرق،ازهستیجان ورباط ترک تاقالهردرجنوب وجنوب شرقی وازکجاتاگردنه نراق درشق رادربرگرفته وبه هنگام بارندگی به ویژه بارگبارهای بهاری وتابستانی وگاهی بارش باران درزمستان برروی برف هاخطرپیدایش سیل رابه همراه داشته وسیلاب تمامی منطقه رادربرمی گرفته است.

2)یورش ولشکرکشی ها:ازجمله یورش ولشکرکشی هایی که باعث ویرانی دلیجان گردیده می توان به یورش آشوریان،یورش مغولان،حمله مغولان اشاره کرد.

3)کم شدن آب وقحطی:به دلیل خشکسالی وقحطی بزرگی که درسال1295خورشیدی رخ دادوگسترش بیماری های عفونی مانندحصبه ووبا،مردمان بسیاری ازبین رفتندوروش گسترش شهرروبه کاهش نهاد.سرانجام کار بدانجارسیدکه مردم برای رفع گرسنگی خود مجبورشدندبسیاری از آب واملاک خود را بفروشند.

4)ویرانی اماکن تاریخی:ویرانی آثاروبناهای بزرگگذشته موجب شده تاشهرازارزش واعتبارتاریخی،سیاسی واجتماعی افتاده وروز به روزکوچک ترشده است.

تابعیت دلیجان درطول تاریخ شهردلیجان پس ازاسلام گاهی جزءاصفهان وگاهی درقلمروحاکم قم قرار داشته است.درقرن چهارم هجری قمری جزءقم ویکی ازرستاقهای آن محسوب می شد.حمدالله مستوفی آن راازتوابع گلپایگان ثبت نموده که خودجزء عراق عجم بوده است.زیرادر جایی دیگرمی نویسد:ازاصفهان تادیگرولایت عراق عجم مسافت براین موجب است:دلیجان سی وپنج فرسنگ.

درزمان صفویان ایران به پنج ایالت اصلی(فارس،خراسان،آذربایجان،گیلان،مازندران وعراق عجم)تقسیم شدکه دراین زمان دلیجان جزء ایالت عراق عجم بود.

دردوران قاجار،ایران به چهارایالت و22ولایت تقسیم شده بودکه دلیجان جزء ولایت کمره گلپایگان،خوانسارومحلات قرار داشته است.

درسال 1316شمسی دلیجان ومحلات جزء شهرستان قم ازاستان دوم به حساب می آمده است.

درتاریخ4\5\1325 به موجب تصویب نامه هیأت وزیران محلات تبدیل به شهرستانی جداگانه شدوبخش خمین بادهستان های حمزه لو،دالایی رستاق گله زن ازشهرستان های گلپایگان منتزع وبه شهرستان های محلات منضم شدوهمچنین بخش دلیجان با دهستانهای اردهال،پشت گدار(خورهه)نیزازشهرستان های قم منتزع وبه محلات ملحق شدند.

دراین مورد تاسال 1327شهرستان محلات باسه بخش محلات،خمین ودلیجان درشمارشهرستان های استان دوم محسوب می شدند.

درسال 1358دلیجان تابع استان مرکزی به مرکزیت اراک درآمد ودرنهایت درسال1359ازبخش به شهرستان ارتقا یافت.

مکان های دیدنی و تاریخی

بازارنراق، کاروان‌سرای دودهک، پل دودهک، غار چال نخجیر و بافت قدیمی این منطقه از جمله مکان‌های تاریخی و دیدنی شهرستان دلیجان به شمار می‌آیند.  

دلیجان یکی از شهرستان های استان مرکزی از شمال به قم، از خاور به کاشان، از جنوب به بخش میمه استان اصفهان و از باختر به محلات محدود می‌شود. مرکز شهرستان دلیجان از نظر جغرافیایی در50 درجه و 41 دقیقه‌ی درازای خاوری و 33 درجه و 59 دقیقه‌ی پهنای شمالی و ارتفاع 1528 متری از سطح دریا واقع است. از مهم ترین رودهای این منطقه می توان قم رود، ازنا و شور را نام برد. آب و هوای این شهرستان خشک است. دلیجان در مسیر راه‌های مهم ارتباطی کشور به خصوص شهرهای بزرگ مرکزی و جنوبی واقع شده و از طریق جاده اصلی و آسفالته به سمت جنوب خاور به درازای 165 کیلومتر به اصفهان مرتبط می شود. شهر قم در 80 کیلومتری شمال خاوری و شهر کاشان در 70 کیلومتری خاور دلیجان قرار دارد. هم چنین دلیجان به سمت جنوب باختری از طریق جاده، آسفالته به درازای 27 کیلومتر به محلات و 72 کیلومتر به خمین مرتبط می‌شود.  

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

بنا به نوشته های تاریخی، دلیجان پیشین شهری بسیار بزرگ با چهار دروازه در چهار طرف بود که به دروازه های «قلیان»، «آتشکده»، «شاه ولی» و «کاه گندم» معروف بوده اند. عده ای معتقدند که چون دلیجان در مسیر راه های مهم و ارتباطی کشور به ویژه شهرهای بزرگ مرکزی و جنوبی قرار دارد از گذشته های دور تاکنون دارای اهمیت و قابل توجه بوده و یکی از توقفگاه های اصلی و مهم به شمار می رفته است. پیش از پیدایش وسیله نقلیه موتوری بیش تر از چهارپایان و درشکه استفاده می کردند و چون در آن زمان به درشکه دلیجان گفته می شد از این رو این محل «دلیجان» نام گذاری گردید. گروهی دیگر بر این باورند که دلیجان قبل از تسلط اعراب بر ایران شهری آباد به نام «دلیرگان» بوده است. بعد از تسلط اعراب بر ایرانیان حرف گاف (گ) در زبان عرب (ج) تلفظ شده و نام آن از «دلیرگان» به «دلیرجان» تغییر یافته است. بر اثر کثرت استعمال حرف (ر) به مرور حذف و به دلیجان تبدیل شده است. گستردگی شهر قدیمی دلیجان را تا نزدیکی خورهه ذکر کرده اند. مجموعه نشانه ها و آثار پیدا شده تاریخی مانند سفال ها، خمره ها و آجرهای بسیار زیبا نشان می دهد که دلیجان شهری بزرگ بوده است. دلیجان علی رغم ویرانی های ناشی از جنگ ها و بلایای طبیعی، به دلیل موقعیت ارتباطی و جغراقیایی به تدریج توسعه یافته و در سال 1358 به شهرستان تبدیل شده است.